Wij geven het woord aan zes ervaringsdeskundigen, ex-gedetineerden en hun familie, die vertellen over hoe hier sprake is van een ‘onzichtbare straf’. Hun verhaal toont aan wat de gevolgen zijn van detentie en hoe schadelijk de keuze voor voorlopige hechtenis kan zijn. Zij laten zien wat de effecten zijn van binnen zitten en hoe deze doorwerkt buiten.
Yassine kwam al op jonge leeftijd in aanraking met criminaliteit. Bij hem in de straat werd door oudere jongens veel drugs gedeald. Bij hem thuis was aan het einde van de maand de koelkast te leeg, waardoor hij begint met stelen. Na meerdere arrestaties werd zijn naam opgenomen in de Top600 lijst*.
Yassine vindt persoonlijk dat er niet goed genoeg wordt gekeken naar waarom mensen de criminaliteit in gaan. “Waar het vandaan komt, waarom ik het heb gedaan en wat ook geldt voor veel anderen, is een gebrek aan geld. Ik keur het niet goed, maar dat is wel waar het vandaan is gekomen.” Zijn verhaal laat duidelijk zien dat alle betrokken instellingen gericht waren op vrijheidsbeneming, in plaats van het oplossen van een probleem. “Je komt binnen en je zit drie dagen op het politiebureau, dan word je doorgestuurd naar de commissaris, en dan wordt beslist hoe lang je nog in voorarrest (lees voorlopige hechtenis) moet. Toen ik in de Top600 zat werd in bij elke aanhouding standaard 90 dagen vastgehouden in voorlopige hechtenis.” Deze 90 dagen van voorlopige hechtenis zit Yassine in het huis van bewaring uit. Hier zijn geen mogelijkheden om een opleiding te volgen, en krijgt hij ook geen kans om zichzelf op een andere manier te ontwikkelen om zo uit de criminaliteit te komen. Na vrijlating probeerde hij zelf een nieuwe start te maken. Net toen hij met een opleiding Social Work was begonnen en een goede woonbegeleider kreeg werd hij weer veroordeeld en vastgezet voor een oude zaak. Hem werd beloofd dat hij na zijn detentie dezelfde begeleiding zou krijgen en verder kon gaan met het re-integratieproces. Dit was echter niet het geval, en hij verloor de begeleiding en bijbehorende afspraken voor zijn re-integratie.
Het was voor Yassine vaak niet duidelijk wie er nu echt voor hem was en hoe zij hem konden ondersteunen in re-integratie, hij voelde zich vooral in de steek gelaten. Het straffen stond centraal, terwijl re-integratie een lage prioriteit kreeg. Tijdens detentie had Yassine mooie plannen gemaakt, maar niemand wilde dat horen en hem daarin begeleiden op de manier die hij nodig had. “En dan sta je dan met een blauwe zak op straat na je detentie en dan heb je geen idee waar je heen moet. Geen woning, geen begeleiding, niks. Niemand die op je stond te wachten. En de afspraken die ik had gemaakt met de begeleiders die ik voor de detentie had werden zo door de WC gespoeld. En ga dan maar even al die goede voornemens die je hebt gemaakt in de gevangenis nakomen.” Het voelde voor Yassine alsof hij en de begeleiders en professionals een andere taal spreken waardoor er een kloof ontstaat.
De gevolgen van detentie hadden niet alleen negatieve impact op Yassine, maar ook op zijn naasten. Zijn broer solliciteerde vanuit zijn studie op een baan als beveiliger, deze werd hem ontnomen vanwege Yassine’s vermelding in de Top600 lijst. Hier voelt Yassine zich erg schuldig over.
Yassine is een uitzonderingsgeval van iemand die uit een cirkel van recidive uiteindelijk op eigen kracht gelukt is uit het criminele circuit te stappen. Hij is uit Amsterdam weg verhuisd en werkt nu als jeugdwerker en als professioneel spreker om zo zijn ervaringsdeskundigheid in te zetten om anderen te ondersteunen en te inspireren. Dat wat Yassine in zijn eigen re-integratieproces miste en nodig had, probeert hij nu te bieden aan jongeren in dezelfde situatie.
*De Top600 is een lijst van de ongeveer 600 meest actieve plegers van delicten in de gemeente Amsterdam. Doel is een persoonsgebonden integrale aanpak van de mensen op deze lijst.
Niel en Johanneke leerden elkaar op jonge leeftijd kennen, en zijn vanaf dan af en aan een stel. Momenteel wonen ze met hun twee kinderen in het Oosten van het land. Nadat beide adoptieouders van Niel overlijden kwam Niel op vrij jonge leeftijd al in contact met criminaliteit. Naast geweldsdelicten, wapen- en drugshandel rolde hij binnen bij een motorclub waardoor hij snel diep in het criminele circuit kwam. Voor dit criminele verleden heeft Niel een aantal keer in detentie gezeten. Zijn laatste detentie vond tien jaar geleden plaats, nadat hij op hardhandige wijze werd gearresteerd, voor de ogen van zijn zwangere vrouw Johanneke en hun zevenjarige dochter.
Deze arrestatie heeft veel trauma’s veroorzaakt bij het hele gezin. Het huis van Niel en Johanneke was overhoop gehaald en het arrestatieteam had een ravage achtergelaten. Johanneke zegt over de arrestatie: “Ik heb dat ook nooit kunnen verwerken, en heb daar zware PTSS aan overgehouden.” De deur werd ingetrapt en iedereen van het gezin werd onder schot gehouden en gefouilleerd. Niet alleen Niel, maar ook Johanneke werd gearresteerd en zat 15 dagen vast in voorlopige hechtenis. Ze werd onder druk werd gezet om informatie over Niel te delen: “Je bent al zwanger, het gebeurt zo snel en hard, je wordt al meegenomen, wat zo heftig is.”
Niel en Johanneke zitten beiden langer dan 7 dagen vast. Het systeem in Nederland heeft bepaald dat kinderen uit huis worden geplaatst als de ouder(s) of voogd langer dan 7 dagen vastzit. Ook dus in het geval van Johanneke, die na 15 dagen werd vrijgelaten uit haar voorlopige hechtenis, zij werd niet schuldig bevonden door de rechter. Maar het kwaad was al voltrokken en ze verliezen de voogdij van hun dochter, wat enorme gevolgen heeft voor het hele gezin. Ook hun ongeboren kind kwam onder toezichtstelling, nog voordat hij geboren was kreeg hun zoon al een stempel. Terwijl Johanneke alleen thuis zat tijdens haar zwangerschap schreef ze elke dag brieven naar de gevangenisdirecteur om ervoor te zorgen dat Niel aanwezig kon zijn bij de geboorte van hun jongste kind. Uiteindelijk mag Niel onder strenge voorwaarden bij de bevalling zijn, die binnen 7 uur moet plaatsvinden op een specifieke datum die hun was toegekend door de gevangenis. Deze datum was echter veel eerder dan de datum waarop Johanneke was uitgerekend. Met veel wee-opwekkers bevalt ze toch, in het bijzijn van Niel. Niel: “Als ik fouten maak, dan neem ik mijn verantwoordelijkheid. Ik heb mijn gezin door mijn verkeerde leven veel verdriet aangedaan. De schade die mijn gezin hierdoor heeft meegemaakt binnen het systeem was heel erg. Ik mocht al die tijd dat ik vast zat geen contact hebben met mijn dochter. Er was geen ruimte om onze band te herstellen. Het beleid destijds vanuit detentie had ook zeker anders gekund, los van mijn foute keuzes.”
Niel vertoonde in de gevangenis goed gedrag, en de bewakers verkozen hem vanwege zijn sociale vaardigheden al gauw om te bemiddelen bij ruzies en conflicten tussen andere gevangenen. De bewakers zagen dat hij meer in zijn mars had, wat een voorbode was voor zijn tijd buiten.
Niel en Johanneke hebben weinig hulp gekregen bij hun herstel en terugkeer in de samenleving. Niel heeft na de geboorte van zijn zoon alles op alles gezet om zijn gezin weer een goed leven te geven. Na meerdere keren te recidiveren is het hem op eigen kracht gelukt om uit de onderwereld te komen, dit lukt helaas ook heel veel mensen niet. Nu heeft hij een nieuwe missie: gedetineerden en professionals helpen met zijn ervaring. “Mijn wens is dat ik vanuit deze detentieschade mijn ervaringen kan delen omdat ik nu beide werelden goed ken. Zowel voor dader, en gezin kan het anders.”
Iris is één van een drieling. De eerste negen maanden van haar leven lag ze in een couveuse, hierdoor liep ze een achterstand op in haar ontwikkeling. Heel haar leven heeft Iris te maken gehad met verschillende psychologen, psychiaters en therapeuten. Van haar 7e tot haar 25e werden er verschillende diagnoses bij haar gesteld. “En als dat dan zo in je dossier staat geloof je dat. En dan jaren later blijkt dat ze het mis hebben gehad…”
Met een vrouwelijke therapeut werd Iris heel erg hecht, de grenzen tussen professionaliteit en nabijheid verdwenen daarbij. Iris gaat hiernaast ook in therapie bij een traumatherapeut. Als Iris door die traumatherapeut seksueel wordt misbruikt en dit niet wordt geloofd door haar vrouwelijke therapeut, breekt er iets in haar. Ze wordt aangehouden voor het stalken van haar vrouwelijke therapeut. Iris erkent dat haar gedrag niet oké was, maar ze had op dat moment therapie nodig en kon zich niet anders gedragen.
Iris had iemand nodig die naar haar luisterde, maar in plaats daarvan werd ze gearresteerd en in voorlopige hechtenis geplaatst in het Penitentiair Psychiatrisch Centrum. De eerste dagen van haar detentie zit ze in een isolatiecel. “Echt mensonterend, en niet nodig. Ik denk dat heel veel mensen geen isoleercel nodig hebben, ik denk echt dat het anders kan.” Iris vertelde dat de manier hoe er met haar werd omgegaan erg bepalend was voor hoe zij zich gedroeg. “Als jij in een scheurjurk op de grond wordt gelegd in de isoleercel, en door een luikje je eten krijgt… Ja, dan is het niet zo gek dat mensen niet meer normaal kunnen doen.”
Toen ze na 3 maanden uit haar voorlopige hechtenis vrij kwam ,wilde Iris professionele hulp zoeken voor haar (psychische) problemen. Dit bleek erg lastig te zijn omdat veel hulpverleners haar weigerden vanwege haar detentie achtergrond. “Ik denk dat wat echt belangrijk was geweest, dat toen ik vrij kwam, er ook meteen hulp voor mij zou zijn geweest. Dat stukje van 3 á 4 maanden zonder zorg en begeleiding nu, zijn eigenlijk super gevaarlijk geweest. Ik kon het echt niet, ik kon niet rustig zijn. En toch werd ik gewoon buiten gezet en werd gezegd ‘ga zelf dan maar hulp zoeken’.” Na vrijlating moet Iris EMDR therapie volgen om over de trauma’s van haar eenzame opsluiting in de isoleercel te verwerken.
Iris had het uitzonderlijke geluk dat haar leidinggevende haar graag terug wilde hebben. Hij geloofde in haar, en Iris kon hierdoor weer terug in de maatschappij gaan deelnemen. De steun van haar omgeving heeft haar enorm geholpen. Iris kon gelukkig haar huis behouden doordat familieleden de huur voor haar doorbetaalden. Ze vond op eigen kracht een echt goede hulpverlener die haar psychologisch ondersteunde.
Bram is een registeraccountant en werd 23 jaar geleden verantwoordelijk gehouden voor een hiaat in belastingaangifte – niet door Bram ingevuld of ondertekend – voor een klant die naar het buitenland vertrok. Er was toen in de ogen van het OM substantieel te weinig inkomen aangegeven en Bram werd valsheid in geschrifte ten laste gelegd. Toen dit hiaat was ontdekt vielen onverwacht 12 medewerkers van het FIOD** zijn huis in, waar hij met zijn vrouw en kinderen was, om het hele huis te doorzoeken.
Vijftien jaar lang procedeerde Bram, waarbij zijn positie niet werd erkend en herkend door het systeem. Uiteindelijk legt hij zich neer bij de veroordeling van 11 maanden detentie. In juli 2021 is een wetswijziging in werking gegaan die ervoor had kunnen zorgen dat de netto straf die Bram boven het hoofd hing hoger kon worden. Dus koos Bram ervoor zich bij de uitspraak neer te leggen en zijn straf uit te zitten. “De rechtspraak gaat veel te makkelijk mee in de redenatie van het OM. Van ‘waarheidsvinding’ en daarmee van ‘rechtspreken’ is daardoor wat mij betreft vaak geen sprake. Dat is de rode draad van mijn ervaring met het OM en de rechtspraak.”
De jaren van hoger beroep, en de kosten van een advocaat en de rechtszaken, eisen een grote mentale tol op Bram: “Uiteindelijk ben ik er 15 jaar mee bezig geweest. Dan ben je er ook wel klaar mee en wil je rust in je hoofd en voor je gezin.” Bram legt uit dat de aanklacht een behoorlijke stempel heeft gedrukt op zijn eerste huwelijk, dat het uiteindelijk niet gered heeft.
Bram is voor zijn detentie onbekend met het gevangeniswezen. Hij ervaart dat er bovenop de gevangenisstraf die de rechter hem oplegt, ook nog een onzichtbare straf bijkomt. Een straf van de vernederende ervaring als lijfelijke inspecties en wederzijdse irritaties naar je celgenoot. “Dit dubbel zitten verzwaart je straf met een factor 10. Daar loop je schade van op.” Bram heeft last van een aandoening op grond waarvan je volgens het Bajesboek recht hebt op een eenpersoonscel. Toch zit Bram de eerste zes maanden vast met een celgenoot op 7 vierkante meter. “Je komt zeker op 70 punten waar je je iedere dag aan ergert. Wederzijds hé? 70 irritatiepunten. Dus je stressniveau gaat enorm omhoog. Dat betekent dag in dag uit de hele dag stress en ’s nachts slecht slapen.” Ook de privacy in de cel is slecht, voor de wc in hun cel hangt enkel een doek. Toen er een Corona lockdown was verbleven zij 11 dagen lang in de cel zonder te mogen luchten of douchen.
*Dit is niet zijn echte naam, de betrokkene wil anoniem blijven waardoor er in overleg voor een andere naam is gekozen.
**FIOD: De Fiscale inlichtingen en opsporingsdienst
Ruim twaalf jaar geleden werd Frank in Italië veroordeeld voor drugssmokkel. Hij moest een gevangenisstraf uitzitten in Italië.
Frank is vader, en omdat zijn kinderen en ook zijn zus en ouders in Nederland hem ontzettend misten had Frank een overplaatsing naar Nederland aangevraagd zodat hij dichter bij zijn familie in de buurt kon zijn en zij hem makkelijker konden opzoeken. Hij was niet goed voorgelicht, dat hij door deze overplaatsing ook een strafblad kreeg in Nederland. “Ik wilde gewoon zo graag mijn kinderen zien. Als je al twee jaar of meer je kinderen en familie niet hebt gezien, ben je niet zo gefocust op de gevolgen, want daar ben je eigenlijk niet echt mee bezig.”
Terug in Nederland was het hebben van een strafblad niet de enige vervelende verrassing. Op zijn tweede dag in detentie in Nederland kreeg Frank te horen dat hij door openstaande boetes nog een extra zes maanden moest zitten. Zijn detentie in Italië was niet goed geregistreerd in het systeem waardoor hij in Nederland twee jaar “zoek” was geweest. Alle openstaande boetes, zoals een krediet die hij had lopen, kwamen boven. Als hij deze schulden niet kon betalen dan zou hij daarvoor nog zes maanden extra in detentie moeten zitten.
Bijna alles dat Frank had opgebouwd is hij na zijn detentieperiode kwijtgeraakt. “Dat is eigenlijk heel heftig, je komt met niks buiten, letterlijk niks.” Hij verloor zijn koopwoning, waaruit ook al zijn spullen waren weggehaald en vernietigd. Frank had veel schulden, geen inkomen meer en geen plek om te wonen toen hij vrijkwam. “Ik heb jarenlang in armoede geleefd, schuldsanering, 40 euro per week rondkomen.” Nu, ruim tien jaar later, ervaart Frank moeite met het vinden van een baan als beveiliger, een baan die hij voor zijn detentie met veel plezier uitvoerde. Hij krijgt door zijn strafblad geen pasje dat hij nodig heeft om als beveiliger te kunnen werken. “De jaren na detentie vond ik vreselijk, ik zou liever teruggaan. Als ik nog een paar jaar had mogen blijven zitten, met de garantie als ik terug kwam uit de bajes dat ik dan wel meteen een baan had, en alles op de rit had hé? Dan had ik er nog drie jaar bij willen doen.”
Frank geeft ook aan last gehad te hebben van een soort gevoel dat hij stuurloos ronddobbert. In detentie was er ritme, regelmaat en duidelijkheid. Hij voelde zich na vrijlating in de steek gelaten door de instellingen die gedetineerden horen te helpen maar ook door de samenleving die zijn strafblad afkeurt.“Ik heb ook therapie gehad. Ik heb EMDR gehad, agressieregulering, want ik heel erg lang in een survivalmodus gezeten. Ik wou heel graag een diagnose, nu hebben ze een diagnose van persoonlijkheids stoornissen met borderline kenmerken, ontwikkeld door mijn tijd in detentie. Ik heb dus stapeltrauma.”
Tijdens zijn detentie heeft Frank veel geschreven. Dat bracht hem rust, om in zijn eentje in het isolement van zijn cel te zitten en te kunnen schrijven. Hij geeft aan: “Ik zie het als een roeping, om andere mensen die in dezelfde situatie zitten te steunen.” Hij heeft twee boeken geschreven waarvan het tweede boek over zijn detentie volgend voorjaar opnieuw en extended wordt uigebracht, en veel gedichten. Hij heeft sinds kort een vaste baan als woonbegeleider COA wat enorm veel rust brengt in zijn dagelijkse leven. Eindelijk vindt Frank zijn weg terug in de samenleving.
